مرتضی انصاری قمی در ۱۲۸۴ خورشیدی در قم به دنیا آمد. نسبش به شیخ الطایفه سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری قمی، صحابی امام حسن عسکری(ع) می‌رسد. پدرش شیخ محمدحسین واعظ قمی از معتمدین قم بود.
تحصیلات
مرتضی در ۱۳۰۱ خورشیدی به تحصیل علوم دینی در قم پرداخت و مقدمات را نزد ادیب تهرانی و سطح را نزد میرزا محمد همدانی، آخوند ملاعلی همدانی، حاج شیخ محمدعلی حائری قمی و سید محمدتقی خوانساری فراگرفت و در ۱۳۰۷ خورشیدی در درس خارج حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی حاضر شد و به عنوان یکی از شاگردان مبرز وی در آمد.
سفرهای تبلیغی و مبارزه با فساد
شیخ مرتضی پس از ملبس شدن به لباس روحانی با سفر به شهرهای مختلف به تبلیغ در ماه‌های رمضان و محرم پرداخت و به توصیه حائری یزدی، برای اقامه جماعت و تیلیغات دینی به مدت ۱۰ سال در گرگان زندگی کرد. او نقش مهمی در مبارزه با فساد و منکرات داشت و با سخنرانی‌های خود، مردم را به مبارزه با برنامه‌های ضد دینی رژیم پهلوی تشویق می‌کرد. همچنین به عنوان نماینده آیت‌الله بروجردی در منبرها به تبلیغ و روشنگری علیه فرقه بهائیت می پرداخت.
وی در منبرهای خود همواره از اوضاع نابسامان اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور و اقدامات و بی‌توجهی مردم به امور دینی و علاقه و دلبستگی عده‌ای به ثروت، مقام و شهرت و نقش مخرب تلویزیون در جامعه و ترویج بی‌حجابی انتقاد می‌کرد.
مبارزه با رژیم پهلوی
به دنبال اعلام تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در ۱۶ مهر ۱۳۴۱ خورشیدی، انصاری قمی نیز به پیروی از امام خمینی(ره) در سخنرانی‌های خود در مجامع عمومی و حوزوی با صراحت به نقش فرقه بهائیت در تدوین آن، اشاره کرد و عبارت سوگند به «قرآن» به جای سوگند به «کتاب آسمانی» و حذف شرط «اسلام» از شرایط انتخاب شوندگان را توطئه‌ای از طرف رژیم پهلوی به منظور دین‌زدایی از جامعه دانست. گرچه ساواک در پی ممنوع‌المنبر کردن وی برآمد اما او بنابر درخواست امام خمینی(ره) منبرهای خود را ادامه داد.
انصاری قمی در دوم فرودین ۱۳۴۲ خورشیدی به مناسبت رحلت امام صادق(ع) در مدرسه فیضیه درباره زندگی امام صادق(ع) و کوشش‌های دامنه‌دار ایشان در آگاه ساختن مردم نسبت به حقانیت قرآن و مکتب تشیع و کارشکنی‌های شدید مخالفان در مقابل آن حضرت به سخنرانی پرداخت و از حوزه علمیه قم به عنوان «دانشگاه امام صادق(ع)» و «سربازخانه امام زمان(ع)» یاد کرد که با حمله کماندوهای رژیم به مدرسه، سخنرانی وی ناتمام ماند و مجلس سوگواری نیز برهم خورد. بعد از آن حادثه، وی به مدت ۴۰ روز در تهران و کاشان به صورت مخفی زندگی کرد اما در این مدت به مبارزه با رژیم ادامه داد و وعاظ را تشویق می‌کرد که در منبرهای خود علیه رژیم سخنرانی کنند و حتی عده‌ای به تحریک او به مجسمه محمدرضا پهلوی آسیب رساندند.
بعد از تبعید امام به ترکیه در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ خورشیدی، شیخ مرتضی در مسجد ارک تهران، سخنرانی‌هایی در خصوص نقش روحانیت در جلوگیری از نفوذ کمونیسم در ایران و تجزیه آذربایجان و نیز مخالفت با شراب فروشی و قمارخانه‌ها، ایراد کرد.
خدمات علمی
شیخ مرتضی سخنوری فصیح و بلیغ و واعظی دلسوز به حال جامعه بود. محبت و اخلاص وی به ائمّه اطهار(ع) به حد کمال بود و برای اشاعه روایات و احادیث آنان تلاش می کرد. مردی روانشناس بود و بیشتر مطالب روز را با احادیث و روایات تطبیق می کرد و با شیرینی و ملاحتی که داشت، آنها را به جامعه تفهیم می کرد. تخصص وی بیشتر در نشر احادیث و اخبار بود و مطالب را با استناد به آیاتی از قرآن عنوان می کرد و تا آخر منبر بر پایه آن، ده ها حدیث و روایت را تفسیر می کرد و آن را با اشعار، امثال و حکایت های دلنشین می آمیخت. به هر جا که شیخ مرتضی قدم می نهاد، منشأ خیر و برکت بسیاری می شد. چه بسیار اشخاص گنهکار در محضر او توبه کردند و از کارهای زشت به یکباره دست کشیدند.
از وی ۱۱ دفتر دست‌نوشته باقی مانده است. بنابر وصیت او کتاب‌های کتابخانه‌اش در اختیار کتابخانه مدینه العلم قم قرار گرفت. او حافظ بیش از ۳۰ هزار حدیث بود و از این گنجینه گرانبها در منبرهایش به خوبی استفاده کرد.
شیخ مرتضی در کلام دیگران
آیت الله العظمی صافی گلپایگانی می فرمود: «در یک مجلس شمردم، تا هفتاد حدیث در یک موضوع خواند».
آیت الله مشکینی در خطبه های نماز جمعه قم گفتند: «زمانی که وارد قم شدیم، آقای انصاری بسیار مشهور بود. او در هر منبرش بیش از یکصد حدیث می خواند، من از صدا و سیما می خواهم، نوارهای ایشان و امثال او را پیدا کنند و برای مردم پخش نمایند. اینها به گردن مردم حق دارند. اینها بودند که دین مردم را حفظ کردند...»
آیت الله سبحانی در خصوص این اندیشمند دینی اظهار می کند: «در یک شب اربعین، پای منبر او بودم. او چهل حدیث، با لفظ اربعین، خواند و همه را توضیح داد. منبرش به قدری مفید و با ارزش بود که همه از عالی و دانی و از فقیه و مجتهد تا آدم های عادی از منبرش استفاده می بردند و حضور در پای منبر او را بر همه چیز ترجیح می دادند».
علامه حجت الاسلام سید عبدالعزیز طباطبایی درباره این شخصیت علمی می گوید: «آقای انصاری در این مدت نهایت بهره و استفاده را از اوقات خویش برد. هم نسلی متدین تربیت کرد و هم با مطالعه دقیق بحارالانوار، آن را از حفظ کرد و بر آن مسلط شد، او به اندازه ای در حدیث شناسی متبحر و چیره دست بود که هر حدیثی را از او می پرسیدند با ذکر دقیق منبع آن - که در چه جلد و چه بابی است- پاسخ می داد.»
درگذشت
سرانجام شیخ مرتضی پس از پشت سرگذاشتن یک دوره بیماری در ۱۳۵۰ خورشیدی چشم از جهان فروبست. پیکرش با حضور گسترده مردم از مسجد رفعت قم به طرف حرم حضرت معصومه(س) تشییع و در قبرستان شیخان به خاک سپردند و مجالس یادبودی نیز برای او در بیشتر شهرهای ایران و کربلا و نجف برگزار شد.
منابع
انصاری‌قمی، ناصرالدین. اختران قم، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۹؛
انصاری‌قمی، ناصرالدین. علمای قم، جلد اول، قم: گنجینه جهانی مخطوطات اسلامی، ۱۳۸۳؛
پایگاه های انقلاب اسلامی(مساجد) کتاب سوم «مسجد ارک» به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۹۰؛
جعفریان، رسول. میراث اسلامی ایران، جلد۹، قم: ناشر کتابخانه بزرگ آیت‌الله العظمی مرعشی‌نجفی، ۱۳۷۷؛
حسینیان، روح‌الله. انقلاب اسلامی(زمینه‌ها، چگونگی و چرایی)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷؛ دوانی، علی. نهضت روحانیون ایران، جلد ۳ و ۴، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷؛
روحانی، سیدحمید. نهضت امام خمینی(دفتر اول)، چاپ شانزدهم، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۶.
سیر مبارزاتی امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ج۱، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۸۶؛
شریف‌رازی، حاج شیخ محمد. گنجینه دانشمندان، جلد۲، تهران: کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲؛
صابری همدانی، احمد. از فیضیه ۱۳۴۲ تا فیضیه ۱۳۵۷، قم: سازمان چاپ قم، بی‌تا؛
کریمی جهرمی، علی. خورشید آسمان فقاهت و مرجعیت، قم: چاپخانه باختری، ۱۳۷۳؛
قیام۱۵خرداد به روایت اسناد ساواک جلد اول: زمینه‌ها، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸؛
قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک جلد دوم: فیضیه، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸؛
مقدس‌زاده، سیدمحمد. رجال قم و بحثی در تاریخ آن، بی‌جا: چاپخانه مهر ایران، ۱۳۳۵؛
منتظری، حسینعلی. بخشی از خاطرات فقیه و مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی منتظری، بی‌جا: بی‌تا، ۱۳۷۹؛
هزار، علیرضا. دانشوران قم(گزیده ستارگان حرم)، قم: آستانه مقدس قم، ۱۳۸۴.
